Δώσαμε σουλτανίνα, πήραμε το Μαντείο

Η περιπετειώδης ιστορία του θαμμένου ιερού με ένα χωριό χτισμένο πάνω του και με τους πόρους που δεν υπήρχαν τον 19ο αιώνα για την απαλλοτρίωσή του και το διπλωματικό πόκερ του Τρικούπη με τους Γάλλους για την ανασκαφή με αφορμή το πρόγραμμα επεμβάσεων στο θέατρο

της Μαρίας Θέρμου (ΤΟ ΒΗΜΑ)
http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=465632

Η ανασκαφή της ανατολικής πλευράς του κοίλου από τους γάλλους αρχαιολόγους

Ενα θέατρο, η σουλτανίνα και μια ανασκαφή. Από τις μεγαλύτερες στην Ελλάδα, αφού αφορούσε το ιερό των Δελφών θαμμένο κάτω από τόνους χώματος και από μερικές δεκάδες νεότερα σπίτια. Η σταφίδα εξάλλου ήταν το διαπραγματευτικό χαρτί της ελληνικής κυβέρνησης τον 19ο αιώνα για την εξαγωγή της στη Γαλλία σε αντάλλαγμα της παραχώρησης της ανασκαφής των Δελφών στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Και τέλος το θέατρο. Το μεγαλύτερο οικοδόμημα του τεμένους κάτω από τους βράχους των Φαιδριάδων, εκεί όπου οι αρχαίοι διεξήγαγαν τους μουσικούς αγώνες των Πυθίων υπό την προστασία των Μουσών και προς τιμήν του Απόλλωνα Μουσαγέτη. Ενα μνημείο που σιγεί λόγω της κατάστασης διατήρησής του, με μόνη εξαίρεση τη χθεσινή μουσική εκδήλωση του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών.

Πτώσεις βράχων, νεροποντές και άλλα καιρικά φαινόμενα απειλούν το θέατρο των Δελφών, ενώ από το 1895 που ήρθε στο φως ουσιαστική αποκατάσταση - αναστήλωση ουδέποτε δέχθηκε. Αυτό το νέο κεφάλαιο ανοίγει λοιπόν τώρα στην ιστορία του χάρη στο πρόγραμμα επεμβάσεων που στοχεύει στα ευπαθή σημεία του ώστε, όπως λέει η αρχιτέκτων κυρία Λιάνα Χλέπα που πραγματοποίησε τη μελέτη, «να ληφθούν μέτρα για την αποτροπή και τον περιορισμό διαβρωτικών παραγόντων που το παραμορφώνουν θέτοντας σε κίνδυνο την ακεραιότητά του». Η πρωτοβουλία του «Διαζώματος» για τη χρηματοδότηση της μελέτης με 100.000 ευρώ από τη χορηγία δύο σεβάσμιων κυριών από την Αρκαδία, των αδελφών Ανδριοπούλου, και η επικείμενη ένταξή του στο ΕΣΠΑ με 1,2 εκατ. ευρώ εξασφαλίζουν το έργο.

«Το θέατρο διατηρεί τη μνημειακή του διαμόρφωση σε μεγάλο βαθμό, παρά τις απογυμνωμένες περιοχές του, γι' αυτό και οι επεμβάσεις δεν έχουν σκοπό να αλλάξουν τη φυσιογνωμία του ή τη συνάφειά του με το δελφικό τοπίο, που σώζεται σε ερειπιώδη κατάσταση, αλλά κατ' αρχάς να προστατέψουν το ίδιο από την περαιτέρω φθορά διασφαλίζοντας παράλληλα και την ακίνδυνη επίσκεψή του από το κοινό» λέει η κυρία Χλέπα.

Τέσσερις τουλάχιστον μεγάλες φυσικές καταστροφές μετρούνται άλλωστε στους Δελφούς μόνο από τα τέλη του 19ου αιώνα: ο σεισμός του 1870, η βραχόπτωση στη Μαρμαριά το 1905, η λασποθύελλα του 1935 και η μεγάλη κατολίσθηση βράχων το 1980. Οσο για τις μικρότερες, ουκ έστιν αριθμός, αφού πέτρες πέφτουν διαρκώς μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, φαινόμενο ωστόσο όχι σημερινό, αφού και η οικοδόμηση της ελληνιστικής φάσης του θεάτρου τον 2ο π.Χ. αιώνα φαίνεται ότι είχε διακοπεί πάλι από φυσική καταστροφή.

Η σιγή

Οταν το 394 π.Χ. ο Μέγας Θεοδόσιος απαγόρευσε την άσκηση της παλιάς λατρείας, το ιερό έκλεισε και το Μαντείο σίγησε οριστικά, ενώ τα μνημεία άρχισαν να θάβονται από τις επιχώσεις. Το 1436 όμως ο έμπορος Κυριάκος ο Αγκωνίτης προλαβαίνει να δει το θέατρο και να ταυτίσει τη θέση των Δελφών από επιγραφές. Ακολούθως πάνω στα ερείπια εμφανίζεται ένα χωριό, το Καστρί, με ονομασία που παραπέμπει φυσικά στα εξάρματα των αρχαίων οικοδομημάτων.

Ο πρώτος που ενδιαφέρεται για τους Δελφούς στα νεότερα χρόνια είναι το 1829 ο κυβερνήτης Καποδίστριας, που στέλνει τον γερμανό αρχιτέκτονα Ε. Laurent στη νεκρόπολη για να κάνει ανασκαφές. Το 1841 ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής αναγνωρίζει το θέατρο, «παρ' όλο που όλο αυτό το τμήμα του βράχου καλύπτεται από οικίες», όπως γράφει, και δέκα χρόνια αργότερα το επισημαίνει και ο Φλομπέρ.

Για την αποκάλυψη του ιερού των Δελφών όμως θα συναγωνισθούν Ελληνες, Γάλλοι και Γερμανοί. Αλλά πρώτα θα έπρεπε να απομακρυνθεί το χωριό - άλλωστε και οι κάτοικοί του ήθελαν να εγκατασταθούν αλλού μετά τον σεισμό του 1870. Αίτημα στο οποίο η Ελλάδα αδυνατούσε να ανταποκριθεί. Και εδώ αρχίζει να παίζει ρόλο η εξωτερική πολιτική και η διπλωματία!

Η κυβέρνηση Κουμουνδούρου για τη σύσφιγξη των ελληνογαλλικών σχέσεων υπόσχεται να αναθέσει στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή την ανασκαφή των Δελφών εξισορροπώντας έτσι την παραχώρηση της Ολυμπίας στους Γερμανούς. Η στιγμή ήταν κατάλληλη επειδή η Γαλλία δεν είχε ακόμη διευθετήσει τη διπλωματική της βοήθεια στην Ελλάδα, η οποία από τη μεριά της ήθελε συμμάχους προκειμένου να επιτύχει στο συνέδριο του Βερολίνου την εκ νέου προσάρτηση της Θεσσαλίας. Στις εκλογές του 1881 όμως αναδεικνύεται ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο οποίος διαβεβαιώνει μεν ότι θα τηρήσει τη συμφωνία αλλά θέλει και να επωφεληθεί για να επιτύχει τη σύναψη εμπορικής σύμβασης που θα ευνοούσε την εξαγωγή σουλτανίνας στη Γαλλία!

Εν τέλει η συμφωνία υπογράφεται το 1891, με τη γαλλική Βουλή να εγκρίνει την εκταμίευση του τεράστιου για την εποχή εκείνου ποσού των 500.000 χρυσών γαλλικών φράγκων για την απαλλοτρίωση του χωριού και την ανασκαφή. Η οργάνωσή της, που ανατίθεται στον Th. Homolle, ο οποίος είχε ήδη ανασκάψει το ιερό της Δήλου, αρχίζει το 1892, ενώ το θέατρο αποκαλύπτεται το 1895. Οι δυσκολίες της ανασκαφής βέβαια ήταν πολλές, καθώς έπρεπε να απομακρυνθούν τόνοι χώματος, ενώ παράλληλα η προσέγγιση των Δελφών γινόταν μόνο μέσω Ιτέας, αφού ο δρόμος Λιβαδειάς - Δελφών διανοίχθηκε μόλις το 1935.

Η αρχή

Χτισμένο σε υψόμετρο 550 μέτρων στη βορειοδυτική γωνία του ιερού, το θέατρο είναι σε επαφή από τη μία πλευρά με τον περίβολο ενώ από την άλλη οριοθετείται από μια βαθιά μισγάγγεια (ρέμα) των Φαιδριάδων που συγκεντρώνει τα νερά της βροχής αποτελώντας έτσι μια σταθερή απειλή για το μνημείο. Τη σημερινή μορφή του την πήρε περί το 160-59 π.Χ. με χορηγία του Ευμένη Β' του ελληνιστικού βασιλείου της Περγάμου, ενώ τον 1ο μ.Χ. αιώνα έγιναν μετατροπές από τους Ρωμαίους για να ακολουθήσουν και πολλές επισκευές ή τροποποιήσεις.

Η αρχική μορφή του έτσι δεν είναι γνωστή, πιθανολογείται μόνο ότι οι θεατές κάθονταν σε ξύλινα καθίσματα ή απευθείας στο έδαφος, ενώ το πρώτο λίθινο θέατρο χτίστηκε τον 4ο π.Χ. αιώνα από ντόπιο ασβεστόλιθο. Το πλέον σημαντικό χαρακτηριστικό του θεάτρου πάντως είναι η μεγάλη του κλίση, κατά 54%, κάτι που προέκυψε από τη γεωμορφολογική ιδιαιτερότητα του τόπου αλλά και από τον περιορισμένο χώρο. Το κάτω κοίλο έχει 27 σειρές εδωλίων και 7 κερκίδες, ενώ στο άνω (επιθέατρο) υπάρχουν 8 σειρές εδωλίων και 6 κερκίδες. Η πλακόστρωτη ορχήστρα έχει σήμερα σχήμα πετάλου, θεωρείται βέβαιον όμως ότι αρχικά ήταν πλήρης κύκλος, κάτι που άλλαξε στη Ρωμαϊκή Εποχή. Το θέατρο φιλοξενούσε στην αρχαιότητα περί τις 5.000 θεατές, αλλά οι θέσεις που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθούν σήμερα δεν υπερβαίνουν τις 1.000. Πρόβλεψη για χρήση ωστόσο επί του παρόντος δεν υπάρχει.

Αλλο ιδιαίτερο στοιχείο του είναι οι επιγραφές απελευθέρωσης δούλων στους αναλημματικούς τοίχους των παρόδων αλλά και τα ενεπίγραφα εδώλια. Σημαντικός αριθμός τους φέρει εγχάρακτα γράμματα, ένα είδος αρίθμησης στα ρωμαϊκά χρόνια, ενώ διακρίνονται και τα αξιώματα διαφόρων λειτουργών ή τα ονόματα επιφανών ιδιωτών, όπως αυτό της ρωμαίας Μέμμιας Λούπας (Memmia Lupa), η οποία ήταν αρχηγός των Θυιάδων κατά την ύστερη Ρωμαϊκή Εποχή και είχε γραμμένο το όνομά της σε δώδεκα εδώλια!

Η επέμβαση

«Σώζεται το μεγαλύτερο μέρος του κοίλου αλλά είναι απογυμνωμένες οι δύο ακραίες περιοχές του» λέει η κυρία Χλέπα προσδιορίζοντας έτσι τα σημεία όπου θα γίνουν οι κύριες επεμβάσεις. Στον αριθμό των 109 φθάνουν οι διάσπαρτοι λίθοι του θεάτρου - εδώλια και θραύσματα - που είναι προσωρινά τοποθετημένοι σε διάφορα σημεία του αρχαιολογικού χώρου ή είναι ενσωματωμένοι σε αργολιθοδομές ή βρίσκονται καταχωμένοι.

Σύμφωνα με τη μελέτη, για την οποία η κυρία Χλέπα συνεργάστηκε με τον πολιτικό μηχανικό κ. Κώστα Παπαντωνόπουλο, τοποθετούνται στην αρχική τους θέση 20 ακέραια εδώλια. Συμπληρώνονται οι κλίμακες ως το ύψος που σώζονται οι κερκίδες (περί τα επτά μέτρα). Γίνεται διαμόρφωση των απογυμνωμένων από εδώλια περιοχών με γεωύφασμα, πάνω από το οποίο θα στρωθεί ψιλό χαλίκι. Συμπληρώνεται το τείχος που βρίσκεται στο άνω μέρος του επιθεάτρου σε ύψος 1,50 μέτρου και πίσω του κατασκευάζεται ο απολύτως απαραίτητος αποστραγγιστικός αγωγός. Από εκεί και πάνω θα διαμορφωθεί το πρανές που φθάνει ως τον δρόμο των Δελφών, όπου το υπάρχον στηθαίο θα υψωθεί ως το 1,20 μ. για την καλύτερη προφύλαξη του αρχαιολογικού χώρου από τις πτώσεις βράχων.

«Πρόκειται για ένα σπουδαίο έργο για τον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών» λέει εξάλλου η προϊσταμένη της Ι' Εφορείας Αρχαιοτήτων κυρία Αθανασία Ψάλτη, επισημαίνοντας ότι προηγήθηκαν δύο ακόμη σημαντικά έργα: η στερέωση των βραχωδών πρανών στην Κασταλία και στην περιοχή του Σταδίου, για τα οποία μάλιστα ζητήθηκε η συνδρομή ελβετών βραχολόγων που υπέδειξαν τα πλέον ευπαθή σημεία των Φαιδριάδων. Παράλληλα πρόκειται να ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και το έργο ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου με 600.000 ευρώ, χάρη στο οποίο θα υπάρξει προσβασιμότητα για άτομα με κινητικά προβλήματα.

Από τα Πύθια ως τις Δελφικές Εορτές
Αγώνες φωνητικής και ενόργανης μουσικής διεξάγονταν κατά την αρχαιότητα στο θέατρο των Δελφών, στο πλαίσιο των Πυθίων, προς τιμήν του Απόλλωνα, αλλά και θρησκευτικές εορτές και τελετουργίες. Η σπουδαιότητα των μουσικών αγωνισμάτων άλλωστε είναι αυτή που διαχώριζε τα Πύθια από τους άλλους πανελλήνιους αγώνες. Από τον 3ο π.Χ. αιώνα εξάλλου το θέατρο φιλοξενούσε επίσης τους αγώνες των Σωτηρίων προς τιμήν του Διός Σωτήρος και του Απόλλωνος.

Θα περνούσαν πολλοί αιώνες ωστόσο ώσπου να αναβιώσει το θέατρο στη νεότερη εποχή. Οι Δελφικές Εορτές που οραματίστηκαν ο Αγγελος Σικελιανός και η σύζυγός του Εύα Πάλμερ ανοίγουν το θέατρο τον Μάιο του 1927 προκειμένου να παρουσιασθεί ο «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου, σε μετάφραση Ι. Γρυπάρη. Είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται τραγωδία σε αρχαίο θέατρο, ενώ στο στάδιο του ιερού πραγματοποιούνται αθλητικοί αγώνες, καθώς και αρχαίοι χοροί αλλά και λαϊκοί, λαμπαδηδρομίες και εκθέσεις λαϊκής τέχνης. Το γεγονός τυγχάνει μεγάλης δημοσιότητας διεθνώς, άλλωστε το παρακολούθησαν δημοσιογράφοι από όλον τον κόσμο, και η συγκίνηση στο κοινό είναι μεγάλη, παρ΄ ότι δεν θα λείψουν και τα ειρωνικά σχόλια.

Τρία χρόνια αργότερα, τον Μάιο του 1930, στη διάρκεια των Δεύτερων Δελφικών Εορτών, το θέατρο θα φιλοξενήσει την παράσταση των «Ικέτιδων» του Ευριπίδη. Ειδική άδεια μάλιστα είχε παραχωρηθεί από τον τότε υπουργό Παιδείας Γεώργιο Παπανδρέου για τη συμπλήρωση των κατεστραμμένων εδωλίων του θεάτρου με ξύλινα καθίσματα, την αρίθμησή τους με χάρτινες πινακίδες και την ανέγερση σκηνικού ικριώματος. Βασική προϋπόθεση ήταν βεβαίως να μην προκληθούν βλάβες στα μνημεία και να αποκατασταθεί ο χώρος μετά το πέρας των εορτών.